گشایش گره‌های ارتباطی از رهگذر هنر ـ صنعت
انیمیشن
گزارشگر: سعیده زاد‌قناد 
مرضیه ادهم گفت: باید به انیمیشن به‌مثابة چیزی
بیشتر از تفنن نگاه کنیم. خیلی وقت‌ها یک انیمیشن خوب می‌تواند گره‌های ارتباطی
میان نوجوانان با بزرگسالان و حتی نظام حاکمیت با این گروه سنی را بگشاید.
به گزارش روابط عمومی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی
رسانه‌ها، نشست تخصصی «انیمیشن،
هویت و توسعه فرهنگی در ایران» دوشنبه، 5 دی با حضور محمد سرشار و مرضیه ادهم برگزار شد.
از تخیل بالا تا هزینه پایین
در ابتدای نشست، مرضیه ادهم پژوهشگر هنر ـ صنعت
انیمیشن که مطالعاتی را در زمینه مخاطب‌شناسی این ژانر به‌ویژه در ایران به ثمر
رسانده است، گفت: به‌عنوان فردی که روی صنعت انیمه و مانگای ژاپن، به‌مثابة یکی از
موفق‌ترین صنعت‌های جهان کار کرده‌ام، می‌توانم ادعا کنم که انیمه‌های ژاپنی روی
مفهوم توسعه در این کشور و جوامع شرقی بسیار اثرگذار بوده‌اند. مطالعاتم در زمینه
مصرف مخاطبان این ژانر در ایران نشان داد که بسیاری از نظریه‌های مصرف در مورد
مخاطبان ایرانی این ژانر تأیید می‌شوند؛ نظریاتی از قبیل مصرف روان‌کاوانه، مصرف
متمایزی و مصرف مقاومتی.
ادهم در خصوص اهمیت و ابعاد هرم مصرف انیمیشن و
همچنین وجه تمایز این ژانر در مقوله اثرگذاری از سایر ژانرها اضافه کرد: مانگا،
انیمه و محصولات جانبی نظیر بازی‌های رایانه‌ای، لوازم تحریر و اکشن فیگورهایی که
ساخته می‌شوند، هرمی از مصرف را شکل می‌دهند که نمایانگر نقش تجاری و اقتصادی و
نیز اثرگذاری این ژانر بر توسعة فرهنگی‌ست. یکی از دلایل اصلی اثرگذاری انیمیشن آن
است که قوة تخیل در این ژانر به‌شدت قوی‌ست و دست طراح و داستان‌گوی انیمشین در
ساخت روایت خود، باز است و او می‌تواند تصاویری را خلق کند که شاید در سایر قالب‌‌های
رسانه‌ای امکان آفرینش آن‌ها وجود ندارد
این پژوهشگر حوزه رسانه‌ای با اشاره به پیوند
عمیق میان تخیل و فانتزی با انیمیشن گفت: چون این ژانر پیوند عمیقی با تخیل و
فانتزی دارد، روی هر سنی تأثیرگذار است و اثرگذاری آن محدود به کودکان و نوجوانان
نیست؛ به‌طوری که حتی دسته‌بندی این ژانر تا سن 40 الی 50 سال هم گسترده است. از
این رو این پیوند عمیق با تخیل و فانتزی به بازنمایی بحث‌های پیچیده با مفهوم زمان
و مکان و اصولاً بازنمایی مباحثی که نیاز به‌نوعی فضای انتزاعی و چندبعدی دارند،
کمک می‌کند. علاوه‌بر این هزینه ساخت انیمیشن هم بسیار کمتر از پروژه‌های کلان
است.
مر
مرضیه ادهم
انیمشین و دیوار دفاعی مخاطب
دیواره دفاعی مخاطب انیمیشن، مفهوم دیگری بود که
ادهم در این نشست درخصوص آن توضیح داد و گفت: در این ژانر دیواره دفاعی افراد برای
دریافت پیام بسیار کوتاه است، به این معنی که اگر قرار است مخاطب، پیام انیمیشنی
را در سن بالاتر دریافت کند، چون از کودکی به دریافت پیام از طریق این ژانر عادت
داشته و تصاویر انیمیشنی با خاطرات خوب و حس نوستالژیک برای او همراه است، در
بزرگسالی هم قالب انیمیشن روی او اثر می‌گذارد، همین‌طور انیمیشن در صنعت تبلیغات
کاربرد بسیار زیادی دارد. ژانر انیمیشن سینمایی در همه دنیا مخاطبان فراوانی پیدا
کرده است.
نویسنده کتاب «مطالعه مصرف مخاطبان انیمه و مانگا
در ایران» در ادامه به بحث تاریخچه شکل‌گیری انیمه در ژاپن اشاره خواهم کرد و
افزود: بعد از جنگ جهانی دوم و زمانی‌که ژاپن تحت نفوذ شدید غربی‌ها بود و نخستین
برخوردها را با کمیک‌استریپ داشت، هنرمندانی از داخل این کشور شباهتی بین کمیک‌استریپ
و داستان‌های طومارگونه معابد خود با عنوان مانگا پیدا، و احساس کردند که می‌توانند
از ظرفیت فرهنگی خود استفاده کرده و داستان‌ها را به سبک خودشان روایت کنند، لذا
با استفاده از پشتوانه فرهنگی خود انیمه تولید کردند. نکته دیگر این‌که انیمه‌های
ژاپنی مثل انیمیشنهای غربی در پی نشان‌دادن جزئیات و بازنمایی بسیار طبیعی شخصیت‌ها
و زمینه‌ها نبودند. همین باعث شد که در انیمیشنهای ژاپنی احساسات با اغراق در
چهره‌ها مشخص شوند، مثلاً چشمان بزرگ کاراکترها یا بیگ‌آیز یکی از ویژگی‌های این
نوع انیمیشن‌هاست. همچنین از آنجایی که پس‌زمینة انیمیشن‌ها ثابت بود و فقط
کاراکترها نقاشی می‌شدند، هزینه انیمیشن‌ها پایین بود. رشد انیمه و توسعة آن در
ژاپن باعث شد تا نظام آموزش و پرورش این کشور تصمیم بگیرد تا خیلی از نکات فرهنگی
و ارزشی را از طریق انیمه به دانش‌آموزان منتقل کند. در کنار این پیشرفت، ژاپنی‌ها
بازار جهانی را هم تحت تأثیر قرار دادند و داستان‌های بین‌المللی تعریف کردند. آن‌ها
حتی از داستان‌های شاهنامه، هزار‌ویک‌شب و افسانه‌های یونانی نیز الهام می‌گرفتند.
به‌این‌ترتیب کشوری با صنعت انیمیشن خود شناخته شد، بدون این‌که هزینه بازیگر و
جلوه‌هایی ویژة خاصی بدهد.
ستون اصلی انیمیشن، داستان‌های خوب و روایت‌های
تازه و متفاوت است
ادهم در مورد استفاده از ظرفیت‌های بومی برای
ارتقای انیمیشن ایرانی گفت: ذائقه جوان و نوجوان ایرانی در دهه 60 و 70 نیز به‌شدت
تحت تأثیر انیمه ژاپنی بوده و نوع مصرف رسانه‌ای‌اش از همین مصرف اولیه الهام
گرفته است. به‌این‌ترتیب شاید ما هم بتوانیم چنین مسیر بومی‌شده‌ای را که ژاپن در
پیش گرفته است، با توجه به داستان‌های اساطیری‌مان و نوع ذائقه مردممان طراحی کنیم
که الزماً پرهزینه نیست؛ چراکه ستون اصلی انیمیشن، داستان‌های خوب و روایت‌های
تازه و متفاوت است. ما می‌توانیم برای توسعه انیمیشن ایرانی تلاش، و آن را به
زبان جهانی نزدیک کنیم.
او افزود: متاسفانه متولیان فرهنگی ما نسبت به
انیمیشنهای خارجی و فرهنگشان احساس تهدید می‌کنند، درحالی که اولاً این انیمیشن‌ها
زبان جهانی دارند و به آن‌ها می‌توان به‌عنوان یک فرصت نگاه کرد. ثانیاً ما هم این
فرصت را داریم که خط تولید انیمیشن را داشته باشیم، چون هم از نظر فرهنگی دارای
داستان‌ها و روایت‌های خوب هستیم و هم از نظر فنی در جایگاهی قرار داریم که
بتوانیم در حد انیمة ژاپنی تولیداتی داشته باشیم. البته نباید به صنعت انیمیشن و
کارکردهای آن به‌مثابة یک مأموریت کوتاه‌مدت نگاه کرد، بلکه اگر قرار است مانند
انیمة ژاپنی موفق باشیم و صنعت روبه‌رشدی داشته باشیم، باید در این حوزه به دنبال
کار مداوم باشیم، چون آن‌چه انیمیشن را به موفقیت می‌رساند، داستان خوب است.
محمد سرشار
انیمشین و گره‌گشایی ارتباطی
ادهم در خصوص کارکرد و مصرف روان‌کاوانه این ژانر
میان مخاطبان ایرانی نیز گفت: در مطالعه‌ای که روی مصرف‌کنندگان انیمه در ایران
داشتم، مخاطبان این ژانر اعتراف می‌کردند که فضای انیمه برای آن‌ها شبیه دنیای
فانتزی «آلیس در سرزمین عجایب» است و هر زمان که فشار زیادی را تجربه می‌کنند، انیمه
برای‌شان مثل پناهگاهی‌ست که از طریق آن می‌توانند در دنیای خیالشان شناور باشند؛
خیالی که مخدر‌گونه نیست و اتفاقاً دربرگیرندة مفاهیمی عمیق و سخت است. آن‌ها حتی
بحران‌هایی چون بحران نوجوانی و گاه بحران ارتباط با والدین را از طریق انیمه
برطرف می‌کردند و این ژانر برای‌شان مصرفی روان‌کاوانه داشته است. مواردی اینچنینی
نشان می‌دهد که باید به انیمیشن به‌مثابة چیزی بیشتر از تفنن نگاه کنیم. خیلی وقت‌ها
یک انیمیشن خوب می‌تواند گره‌های ارتباطی میان نوجوانان با بزرگسالان و حتی نظام
حاکمیت با این گروه سنی را بگشاید.
شخصاً هر بار با سیاستگذاران این حوزه صحبت می‌کنم
می‌گویم کاش ما آن نگاه سلبی، انکار و هشدار را نسبت به این محصولات نداشته باشیم.
او ادامه داد: انیمشن در سال‌های اخیر برخی
ممانعت‌های فرهنگی را هم حل کرده است، مثلاً ما برای نمایش عدم حجاب در فضایی چون
خانه مشکل داریم، در حالی‌که برای آموزش نهاد خانواده و عناصر آن و تفاوت داخل
خانه و بیرون آن به کودک نیازمند آن بودیم که به‌عنوان مثال، مادر خانواده در خانه
حجاب نداشته باشد و این مسئله از طریق انیمیشن و داستان‌های مصور به‌نوعی حل شد.
انیمشین ایرانی و ابرپروژه‌های کوتاه‌مدت
ادهم همچنین به نقد مسیر انیمیشن‌سازی در ایران
روی آورد و گفت: مسیری در ایران در حال طی شدن است، معطوف به ابرپروژه‌هایی‌ست که
اتفاقاً دیده هم می‌شوند، اما بقا و موفقیت این صنعت به تکرار و تداوم آن بستگی
دارد. به‌این معنا که اگر شما در پی آن هستید که شخصیتی ملکه ذهن کودک یا نوجوان
شما شود و با آن همذات‌پنداری کند، باید آن کاراکتر پابه‌پای آن نسل کودکتان بزرگ
شود و زندگی کند. مثلاً ما در ژاپن انیمه‌هایی داریم که پخششان ده تا پانزده سال
طول کشیده است، مثل کارتون فوتبالیست‌ها که انگیزه و منبع خاطره خیلی از فوتبالیست‌های
بزرگ دنیا بوده است، اما در ایران معمولاً انیمیشن‌ها در قالب یک ابرپروژه تعریف
می‌شوند که در کنارشان ساخت سریال یا محصولات جانبی و یا کمیک‌استریپش تعریف نشده
است. در همه جای دنیا اول مانگا یا کمیک‌استریپ یک روایت تولید، سپس انیمیشن آن به‌صورت
اپیزودیک طراحی و ارائه، و پس از آن در صورت استقبال، فصل‌های دیگری برایش تولید
میشود. پس از چند فصل و زمانی که نسبت به جذب مخاطب خیالشان راحت شد، نسخه فیلم
سینمایی اثر ساخته میشود. این مسئله خصوصاً در مورد مدل شرقی و هرم مصرف در این
جوامع مصداق دارد.
نقد دیگر ادهم به فضای مخاطب‌شناسی انیمیشن در
ایران معطوف شد و او در این‌باره اظهار داشت: در ایران مطالعه مخاطب انیمیشن اتفاق
نمی‌افتد، بلکه ابتدا یک ابرپروژه ساخته، و بعد تازه فرآیند بازاریابی آغاز میشود.
این اتفاق نشان‌دهندة نگاهی سطحی و مقطعی‌ست و چنان‌چه هدف پرورش یک نسل در
درازمدت باشد، با چنین روشی پاسخ نخواهد گرفت. متاسفانه نگاه ما به انیمیشن تجملی‌ست
و در خدمت مصارف روتین فرهنگی نیست. از سوی دیگر در ایران مخاطب انیمیشن شناسایی
نشده و رده‌بندی درستی هم نداریم. حتی در حوزه کتاب هم، گاهی رده‌بندی‌ها با هم
هم‌پوشانی داشته و یکدیگر را نقض می‌کنند. نسلی که با انیمیشن بزرگ شده می‌تواند
در بزرگسالی با این ژانر همذات‌پنداری کند. نسل نوجوان امروز ایران در حال بزرگ‌شدن
با انیمیشن است، اما انیمیشنی که به ما تعلق ندارد.
انیمیشن‌ها از رئال‌ها پیشی می‌گیرند
سخنران دیگر این نشست، محمد سرشار، نویسنده و
فعال فرهنگی حوزه انیمیشن بود. او نیز در ابتدای سخنان خود بر اهمیت جهانی این
ژانر تاکید کرد و با اشاره به فضای شکل‌گیری آن در ایران گفت: پیش‌بینی‌ها
و روندپژوهی‌ها در مورد هنرـ صنعت انیمیشن در دنیا نشان می‌دهد که تا سال 2030 حجم
تولیدات انیمیشن از حجم تولیدات بازار رئال فیلم‌سازی پیشی خواهد گرفت. در ایران
حدود 30 سال است که به‌طور سازمان‌دهی‌شده به این هنر پرداخته شده است. از دهه 70
با تأسیس مرکز پویانمایی صبا در سازمان صداوسیما، تولید انیمیشن در ایران به‌شکل
تخصصی‌تر دنبال شد. در دهة 90 نیز شاهد شکل‌گیری استودیوهای متعدد تولید انیمیشن
بودیم که چه به سفارش صداوسیما، چه به سفارش سایر مجموعه‌های حاکمیتی و چه به‌شکل
شخصی و با ارائه خدمات به خارج از کشور مشغول فعالیت‌اند. انیمیشن به‌دلیل ویژ‌گی‌هایش
خصوصاً در حوزه فانتزی و تخیل، تناسب بیشتری با ردة سنی خردسال و کودک دارد و چون
به عالم خیال کودکانه کمک بیشتری می‌کند، می‌تواند بار بزرگی را در مسئله تربیت از
زمین بردارد. طبیعتاً در کشور ما میزان تولید انیمیشن با میزان مخاطب آن همخوانی
ندارد و بیشتر مصرف آن در آن توسط خارج از کشور تأمین میشود.
سرشار همچنین به ابعاد مختلف تولیدات انیمیشنی در
ایران اشاره کرد و افزود: انیمیشن در ایران را می‌توان از سه بعد تولیدات سینمایی،
تلویزیونی و فضای مجازی بررسی کرد. البته تولیدات وی.او.دی هم در ذیل دسته
تولیدات تلویزیونی گنجانده می‌شوند. این سه دسته از نظر حجم سرمایه‌گذاری، شیوة
تولید و نظایر آن، با هم تفاوت‌های اساسی دارند. در حوزه فیلم‌های سینمایی انیمشین،
مهمترین تجربه‌ای که در این حوزه داشته‌ایم، فیلم سینمایی «فیل‌شاه» است و بعد از
آن فیلم «شاهزادة روم» و سپس با فاصله فیلم‌های نظیر «پسر دلفینی» و «تهران 1500»
قرار می‌گیرند، این در حالی‌ست که دو فیلم نخست هزینه تولید خود را از طریق تک‌فروشی
بلیط سینما بازگردانده‌اند.
مذهب، الهام‌بخش انیمیشن در جامعه ایرانی‌ست
مدیر سابق شبکه کودک تلویزیون در مورد الهام
گرفتن از داستان‌های مذهبی برای ساخت انیمیشن گفت: این الهام، ناشی از روحیه مذهبی
عامة جامعه ایران است و ما شاهدیم چه در حوزة کتاب و چه در حوزة فیلم‌های سینمایی
انیمیشن، آثاری که با موضوع امام زمان (عج)، حضرت رسول (ص)، امام حسین (ع) و غیره
تولید شده، برای عامه مردم جذاب بوده، بلیط آن را خریداری کرده و به تماشای فیلم
رفته‌اند.
او در خصوص میزان استقبال از انیمیشنهای داخلی و
خارجی از سوی مخاطب ایرانی افزود: مهمترین ملاک در تشخیص استقبال از فیلم‌های
انیمیشن ایرانی، میزان خرید بلیط و تماشاگران یک فیلم است؛ مواردی که با عدد و رقم
قابل سنجش است. باقی موارد از جمله میزان استقبال نوجوانان از فیلم‌های خارجی نسبت
به تولیدات داخل، از فرضیه‌هایی محسوب میشود که نیازمند پژوهش‌اند. از طرف دیگر
ما در سینماهای داخلی، اکران فیلم‌های انیمیشن خارجی را نداشتیم، لذا در مورد
وضعیت اقبال آن‌ها نسبت به تولیدات ایرانی نمی‌توان اظهار نظر کرد، البته استقبال
از فیلم‌های انیمیشن سینمایی از طریق وی.او.دی‌ها نشان می‌دهد که احتمالاً
نمایش فیلم‌های خارجی در سینماهای ایران با اقبال روبه‌رو خواهد شد.
سرشار ادامه داد: در حوزه مخاطبان تولیدات
تلویزیونی از دو منبع می‌توان به آمار دست یافت: یکی مرکز نظرسنجی صداوسیما و
دیگری گزارش‌هایی که توسط وی.او.دی‌ها ارائه میشود. انیمیشنهای پرمخاطبی که در
تلویزیون ایران پخش شده‌اند در حوزه خردسال به سریال «ببعی»، «اتل، متل، یه جنگل»،
«روبی و جوجه‌ها» و «نقاش کوچولو» اختصاص دارد. در رده سنی کودک، کارهای پرمخاطب
خارجی‌اند، اما در میان کارهای ایرانی می‌توان از مجموعه «مهارت‌های زندگی» نام
برد. همچنین در ردة سنی نوجوان، محبوب‌ترین اثر «پهلوانان» نام دارد و پس آن
«شکرستان» و «جوانمردان» قرار گرفته‌اند. به‌طور خلاصه می‌توان گفت انیمیشن‌سازان
ایرانی در رده سنی خردسال موفق به مخاطب مخاطب بوده‌اند اما در رده کودک و نوجوان
هنوز با موفقیت فاصله دارند.
رقابت بی‌معنای انیمیشن داخلی و خارجی در فضای
ناقض کپی‌رایت
سرشار درخصوص اهمیت تجاری‌سازی انیمیشن‌ها نیز
تأکید کرد: پرفروش‌ترین کتاب در رده سنی خردسال، کتاب «ببعی» برگرفته از انیمیشن
این شخصیت است که بالای 120 هزار جلد فروش کرده است. محصولات تجاری‌شده بر اساس انیمیشنهای
ایرانی قوی هستند، مثلاً در سال 1392 پرفروش‌ترین دفترهای مشق بر اساس کاراکترهای
شکرستان تولید شده بودند. حوزه دیگری وجود دارد که مستقیماً در ارتباط با انیمیشن
نیست، اما تبعات آن، حوزه مذکور را هم تحت شعاع قرار داده و آن مسئله حق مؤلف یا
کپی‌رایت است که تا در ایران حل نشود تولید انیمیشن، کتاب یا حتی محصولات جانبی در
ایران جان نخواهد گرفت. زمانی که صاحبان پلتفرم‌ها می‌توانند انیمیشنهای خارجی را
به‌سادگی دانلود، دوبله و پخش کنند، دیگر انگیزه‌ای برای هزینه‌کردن در خرید
انیمیشنهای داخلی ندارند. اگر کپی‌رایت در ایران رعایت شود، ما وارد میدان رقابتی
واقعی می‌شویم و مشاهده خواهیم کرد که آثار ایرانی در رقابت با کارهای خارجی موفق‌اند
یا نه!
فروش بالا برای شکل‌گیری زیست‌بوم انیمیشن در
ایران کافی نیست
مرضیه ادهم در بخش دیگری از این نشست و در نقد
اظهارات سرشار گفت: فروش بالا صرفاً برای این‌که زیست‌بوم انیمیشن در کشوری شکل
بگیرد کافی نیست و نمی‌توان به آن استناد کرد، در حالی‌که تمام ابعاد آن باید در
کنار هم درنظر گرفته شود و صرفاً نگاه طولانی‌مدت می‌تواند در انتقال پیام‌ها و
ارزش‌های مورد نظر سیاست‌گذار فرهنگی کمک کند. علاوه‌بر این‌که مخاطب با مضمون‌های
ایرانی بیشتر ارتباط برقرار می‌کند و فروش بالا باز هم نمی‌تواند در این زمینه معیار
باشد. اگر بخواهیم نسلی را تربیت کنیم که با انیمیشن ایرانی تربیت شده باشد در
بزرگسالی هم می‌توان از این ظرفیت استفاده بی‌نظیری داشت.
انیمشین صادراتی و لزوم تولید ارزش افزوده فرهنگی
بخش پایانی این نشست نیز به اظهارات سرشار در
خصوص اهمیت صادارات انیمیشن ایرانی اختصاص یافت، وی در این زمینه یادآور شد: صادرات
انیمیشن در ایران به دلیل موفقیت‌های ارزشمند آن اهمیت دارد؛ چرا که می‌تواند
آینده‌ای پرسود و درخشان داشته باشد. تولید انیمیشن در ایران صرفاً توسط صداوسیما رخ
داده و آن‌هم برای مصرف داخلی، اما برای مصرف خارجی نیازمند داستان‌هایی هستیم که
به‌هنگام ترجمه برای فرهنگی دیگر ایجاد ارزشی افزوده کند تا آن‌ها به‌عنوان مشتری
طالب باشند؛ لذا بحث سرمایه‌گذاری بسیار اهمیت دارد، ضمن این‌که این اتفاقات از
خروج نخبگان این حوزه هم جلوگیری می‌کند و می‌تواند برای آن‌ها درآمد ارزی داشته
باشند.